Νησιωτική ιδιαιτερότητα του αγροτικού πρωτογενή τομέα

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η τοποθέτηση του Δρ  Ιωάννη Ασπρόμουγγου Γεωπόνου, Προϊσταμένου του τμήματος Αγροτικής οικονομίας του επαρχείου Τήνου στην ημερίδα που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 6 Μαΐου, στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, που διοργάνωσε ο Σύλλογος Επαγγελματιών Καταστημάτων Υγειονομικού Ενδιαφέροντος Τήνου:

"Η πρωτοβουλία του συλλόγου των τηνιακών μαγαζιών εστίασης για μια επισημοποιημένη ή δηλωμένη συνεργασία με τους γεωργούς, τους κτηνοτρόφους, τους ψαράδες, τους μελισσοκόμους  και τους μεταποιητές τροφίμων της Τήνου είναι, ότι ποιο ελπιδοφόρο ακούστηκε τελευταία στο νησί σαν ουσιαστική αναπτυξιακή προσπάθεια, που αφορά άμεσα μεγάλο μέρος των κατοίκων του νησιού. Η προσπάθεια θα πρέπει να στηριχθεί στην ανάπτυξη αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μονιμότητας της συνεργασίας και αμοιβαίας προβολής. Βέβαια είναι αναγκαίο η όλη προσπάθεια να συνοδεύεται από έναν απλό μηχανισμό αυτοελέγχου της τήρησης ενός υγιούς κλίματος αυτής της συνεργασίας . Δηλαδή και ο καταστηματάρχης να προμηθεύεται εφόσον υπάρχουν διαθέσιμα τηνιακά προϊόντα, αλλά και ο παραγωγός να τον προμηθεύει σε σταθερή βάση και καλή ποιότητα με την παραγωγή του στην αρμόζουσα τιμή.

Συνηθίσαμε να λέμε πρωτογενής τομέας και να εννοούμε κύρια τη γεωργία,  τη κτηνοτροφία και τη αλιεία ξεχνώντας την εξόρυξη μεταλλευμάτων, πετρελαίου ή την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Όμως η εξάρτηση του αγροτικού τομέα παραγωγής από τον καιρό, η εξάρτηση από την βιολογία των φυτών και των ζώων και τέλος η εξάρτηση από ευρεία πληθυσμιακή συμμετοχή των αγροτοκτηνοτρόφων και των ψαράδων κάνει την  αγροτική παραγωγική διαδικασία να διαφέρει σαφώς από τους υπόλοιπους τομείς του πρωτογενή τομέα.

 Θα αναφερθούμε λοιπόν παρακάτω στην

 νησιωτική ιδιαιτερότητα του αγροτικού πρωτογενή τομέα.

Η γεωγραφική ιδιαιτερότητα των πάρα πολλών νησιών της χώρας μας είναι κάτι που το έχουμε συνηθίσει εμείς οι Έλληνες. Δεν είναι όμως καθόλου έτσι και για τον υπόλοιπο κόσμο. Τα νησιά δεν είναι μόνο μια παραξενιά στον χάρτη. Ο περιορισμένος γεωγραφικός  χώρος, η εξάρτηση της επικοινωνίας από την ναυτιλία  έχουν διαμορφώσει στο πέρασμα των αιώνων κοινωνίες κλειστές, αυτάρκεις και  επίμονες. Επιπλέον οι εδαφοκλιματικές  ιδιαιτερότητες του νησιωτικού περιβάλλοντος καθόριζαν αποφασιστικά όλες τις  συνιστώσες της αγροτικής παραγωγής, δηλαδή:

    1.  τους τρόπους καλλιέργειας  (αναβαθμίδες, ανεμοφράκτες, οικονομία στη διαχείριση του νερού, εναλλαγή καλλιεργειών ή συγκαλλιέργεια, τρόποι κλαδέματος κλπ)

    2. την επιλογή του είδους  και τις γενετικές ιδιαιτερότητες  των καλλιεργουμένων φυτών και των εκτρεφόμενων ζώων : μεσογειακές καλλιέργειες (ελιά, αμπέλι, συκιά, όσπρια), ξηρικές ντόπιες ποικιλίες κηπευτικών, ιδιαίτερα σιτηρά που άντεχαν την ξηρασία και τον αέρα , επιλεγμένες δενδρώδεις καλλιέργειες (αχλαδιές, μηλιές ακόμη και κερασιές προσαρμοσμένες στο νησιωτικό κλίμα),  λιτοδίαιτες φυλές παραγωγικών ζώων:  αιγοπρόβατα, βοοειδή (αγελάδα Κέας και Τήνου- τα τελευταία λόγω κακών και κρατικών επιλογών δεν υπάρχουν πια).

    3.       Ιδιαίτερα μεταποιημένα τρόφιμα, που άντεχαν στον χρόνο χωρίς ψύξη:

-          Κρασί και αποστάγματα

-          τυροκομικά: κοπανιστή, αρσενικά τυριά, γυλωμένη μανούρα

-          αλλαντικά: λούζα, λουκάνικα, αλίπαστα ή αποξηραμένα αλιεύματα τσίρος

-          αποξηραμένα φρούτα και λαχανικά: σύκα, σταφίδες, δαμάσκηνα (Σκόπελος), ντοματάκια για πελτέ,  λιαστή ντομάτα, φάβα, φασόλια, ρεβύθια

-          και άλλα: πετιμέζι, κάπαρη, μέλι , παξιμάδια

και άλλα πολλά…

Αυτοί οι μικροί αυτοτελείς κόσμοι ήταν που τράβηξαν αρχικά την δεκαετία του 60 και του 70 τον τουρισμό στο Αιγαίο. Οι βασικοί πόλοι έλξης του τουρισμού τότε ήταν (και παραμένουν) από τη μια ο ήλιος,  η θάλασσα, τα  αρχαιολογικά αξιοθέατα και από την άλλη  οι τότε σύγχρονες (και σήμερα << παραδοσιακές>>) αγροτικές δομές  (η αρχιτεκτονική των χωριών, οι ανεμόμυλοι, οι  περιστεριώνες, τα αλώνια , οι πεζούλες, οι ξερολιθιές, οι εκκλησίες,  οι πέτρινοι λαξεμένοι δρόμοι, τα καΐκια κλπ) και οι αγροτικοί ή οι αλιευτικοί πληθυσμοί. Mια από τις συνιστώσες της καθημερινότητάς τους ήταν και το τι έτρωγαν ή τρώνε ακόμη οι νησιώτες. Στη Τήνο ζούσαν πριν 150-200 χρόνια με αυτάρκεια γύρω στις 20 με 25 χιλιάδες κόσμος σε περίπου 40 χωριά. Πολύ μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού για την εποχή. Αδιάψευστοι μάρτυρες οι κυρίαρχες στο τηνιακό τοπίο πεζούλες, τα διαδεδομένα κελλιά και το πυκνό πέτρινο οδικό δίκτυο   μιας άλλης εποχής της πεζής ή ζωήλατης επικοινωνίας (τα σημερινά μονοπάτια). Τα χρόνια που ακολούθησαν το 60-70,  ενώ δόθηκε βάρος λόγω μιας μεσοπρόθεσμης αύξησης εισοδήματος σε μια μονόπλευρη τουριστική κακώς νοούμενη ανάπτυξη των δύο καλοκαιρινών μηνών, η αγροτική ανάπτυξη, που είναι η βασική δραστηριότητα της ύπαρξης των ντόπιων κοινωνιών,  έμεινε πίσω στο έλεος των επίκαιρων τότε μη παραγωγικών αντιαναπτυξιακών επιδοτήσεων με ελάχιστες εξαιρέσεις να επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε σήμερα - όσοι από μας τα βλέπουν - σχεδόν καθαρά.

Στον αγροτικό και αλιευτικό  τομέα μέσα στις δύο τρείς δεκαετίες που ακολούθησαν με την κοντόφθαλμη άποψη, ότι εισαγόμενα είδη φυτών και ζώων και εισαγόμενες τεχνολογίες (μεγάλων αποδόσεων στα περιβάλλοντα καταγωγής τους) θα είναι επικερδή και στα νησιά:

1.       πολλές ξερικές  ποικιλίες κηπευτικών, σιτηρών κλπ χάθηκαν ή είναι δυσεύρετες

2.       προσαρμοσμένες ανθεκτικές και λιτοδίαιτες φυλές ζώων χάθηκαν για πάντα (φυλές αγελάδας Τήνου και Κέας)

3.       παραδοσιακά τυροκομικά προϊόντα είναι κατά την νομοθεσία παράνομα υπό διωγμό, γιατί δεν φροντίσαμε να προσαρμόσουμε στις κοινοτικές νομοθεσίες την παραδοσιακή παραγωγή τους, όπως έκαναν οι Γάλλο ή οι Ιταλοί

4.       δεν φροντίσαμε η ασύγκριτα δυσκολότερη αμπελουργία των νησιών, αλλά σίγουρα ποιο ποιοτική, να τύχει ιδιαίτερης προσοχής. Λίγες σχετικά  ποικιλίες από τον θησαυρό των νησιωτικών ποικιλιών είναι αδειοδοτημένες ή χαρακτηρισμένες σαν ΠΟΠ/ΠΓΕ  (σχεδόν μόνο αυτές με επίκεντρο την Σαντορίνη, όπου και το εν πολλοίς ξένο επενδυτικό ενδιαφέρον). Από τις 7-8 τηνιακιές ποικιλίες μόνο 2 (άσπρο ποταμίσι και μαύρη κουντούρα) είναι ΠΓΕ και μία επιτρεπόμενη το κουμαριανό.  Η φύτευση νέων αμπελώνων υπακούει στις κοινοτικές  οδηγίες για περιορισμό του όγκου παραγωγής με τα ίδια κριτήρια, όπως ένας αμπελώνας του Μπορντώ ή της Ριόχα. 

5.       Η παραγωγή τοπικών αποσταγμάτων υπόκειται σε περιοριστικές προπολεμικές νομοθεσίες  παγιώνοντας έτσι ένα καθεστώς ημιπαρανομίας και έλλειψης ποιοτικού ελέγχου με ότι αυτό συνεπάγεται.

6.       Δεν συνδέσαμε οργανωτικά την εστίαση με τον πρωτογενή τομέα όσο και όπως θα έπρεπε, ούτε το μάρκετινγκ των προϊόντων πέρα από παρουσιάσεις σε κοστοβόρες αναποτελεσματικές εκθέσεις. Αυτό που γίνεται σήμερα εδώ από το σύλλογο καταστημάτων εστίασηςωπρέπει να βρεί εφαρμογή.

7.       Και μόνο η προσπάθεια διατήρησης και κατοχύρωσης του ιδιαίτερου γενετικού υλικού των νησιών, θα μπορούσε να είναι στις μέρες μας σημαντική πηγή εσόδων (χωρίς την παραγωγική του αξιοποίηση).

8.       Από τις αρχές του ’90 σπάμε (λόγω επιδότησης της απόσυρσης)  τα κοσμήματα της ελληνικής ναυτοσύνης, τα ξύλινα ψαροκάικα. Γύρω στις 20.000 σκαριά έχουν καταστραφεί. Ενώ παράλληλα αφήνουμε να ασχημονούν στους μεσογειακούς βυθούς οι σύγχρονες πανίσχυρες μεταλλικές μηχανότρατες.   Τι σόι αναπτυξιακή αλιευτική πολιτική είναι αυτή και σε ποιο πολιτισμό εντάσσεται  αδυνατούμε να κατανοήσουμε.

Στην Τήνο οι γεωργικοί πληθυσμοί άλλαξαν κύριο επάγγελμα και εγκαταστάθηκαν σε μεγάλο ποσοστό στην Αθήνα.  Η αγροτική δραστηριότητα αφέθηκε  να παρακμάσει, χάνοντας την ουσιαστική του σχέση με την παράδοση παραφράζοντάς την (πλην εξαιρέσεων), εμμένοντας σε αντιπαραγωγικές διαδικασίες. Ετσι χάθηκαν πολλά από τα ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά έμεινε όμως το ισχυρό δεσιμο με την γη  και την παραγωγή της με έναν ναι μεν παραλλαγμένο,  αλλά   επίμονο τρόπο..

Τα νησιά πρέπει να μείνουν αειφόρα παραγωγικά  σε ότι αφορά τις κοινωνίες τους, τις οικονομίες τους και τον πολιτισμό τους. Στα νησιά  είναι οι αγρότες  οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες, που θα κρατήσουν ζωντανές τις ντόπιες  κοινωνίες, δεν είναι οι τουρίστες , που τα κατακλύζουν κάθε καλοκαίρι . Τα φαινόμενα τέλειας κοινωνικής ασυνέχειας (με ότι αυτό συνεπάγεται) ανάμεσα στο καλοκαίρι και τον χειμώνα που παρατηρούνται εντονότερα πχ στη Μύκονο, στη Σαντορίνη, στη Ρόδο, μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής, που θα σταματήσει την αυξανόμενη γήρανση των κατοίκων των χωριών και θα συγκρατήσει τους νεώτερους δένοντας τους με την γη τους παραγωγικά. Ο τουρισμός δεν μπορεί να υπάρχει σαν αυτοτελής δραστηριότητα  Ο υγιής τουρισμός δεν είναι εξορισμού το κυρίως πιάτο σε μια οικονομία ανεπτυγμένη, αλλά το συνοδευτικό ή η γαρνιτούρα. Η μυκονοποίηση (ας μου επιτραπεί ο όρος) των διάσημων τουριστικών  προορισμών της χώρας μας έχει σαν αποτέλεσμα την διάλυση των ντόπιων κοινωνιών. Για να ασχοληθούμε λοιπόν με την ανάπτυξη στον πρωτογενή γεωργικό τομέα καλό είναι  να ορίσουμε την έννοιά της, γιατί στις μέρες μας ανάπτυξη είναι για πολλούς, μόνο ένα θετικό ΑΕΠ ή όλοι να είναι διαδικτυομένοι στο  Twitter  και  το Facebook ή όλοι να λειτουργούμε όπως ακριβώς στην κεντρική  Ευρώπη κοκ. Ορίζουμε  λοιπόν σαν ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα της Τήνου, εκείνη την αειφόρα γεωργική ανάπτυξη, που θα καταφέρει τουλάχιστον να επαναδραστηριοποιήσει παραγωγικά με όρους του σήμερα (αλλά σεβόμενη το παρελθόν) την μέχρι το 1970 περίπου (και τώρα εγκαταλειμμένη) γεωργική Γη της Τήνου, αλλά και  να επαναφέρει κατά το δυνατό τα επίπεδα του παραγωγικού αγροτικού πληθυσμού στα 30 περίπου χωριά της κοντά σε αυτά εκείνων των χρόνων. Επανιδρύοντας έτσι τις τηνιακές  κοινότητες, που θα ζουν όλο το χρόνο σε γεμάτα από μόνιμους κατοίκους  χωριά και όχι μόνο τους δύο καλοκαιρινούς μήνες, πέφτοντας σε χειμέρια νάρκη τους υπόλοιπους.

 Κάνοντας την γεωργική ανάπτυξη πόλο έλξης για μόνιμη εγκατάσταση στα νησιά,  αλλά  και πόλο έλξης του τουρίστα (αλλά και του νησιώτη ξενιτεμένου), που δεν θάρχεται να θαυμάσει μόνο τα αγροτικά απομεινάρια (αναβαθμίδες, κελλιά, πετρόκτιστα μονοπάτια, ανεμόμυλοι, νερόμυλοι, λιοτρίβια) της πανάρχαιας νησιώτικης γεωργίας και αλιείας, αλλά και την σύγχρονη αειφόρα αγροτική ζωή. Αυτό το ανθρωπογενές χειροποίητο νησιώτικο τοπίο, που τόσο διαφημίζεται παγκόσμια φτιάχτηκε από τους λαϊκούς μαστόρους των ζωντανών τότε ντόπιων κοινωνιών, και δεν μπορεί να συντηρηθεί και να αναπαραχθεί από τις υπάρχουσες σύγχρονες δομές, όπως συχνά φαίνεται στις διαδεδομένες σημερινές κακιές απομιμήσεις του. (σπιτιών ή αναβαθμίδων).

Η Τήνος χρειάζεται να ξαναζήσει για να αυτοσυντηρηθεί και να μη γίνει μουσείο. Ας παραδειγματιστούμε από την περιοχή της Τοσκάνης, την αγροτική Νορμανδία και γιατί όχι από τη δικιά μας μη διαφημισμένη Ύδρα (όπου π.χ. δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα) και όχι από την Μύκονο ή τα Μάλια στην Κρήτη ή την ισπανική Μαγιόρκα.

Η ανάπτυξη του αγροτικού πρωτογενή τομέα στα νησιά πρέπει να χαρακτηρίζεται από:

1.       Τον σεβασμό στις επιταγές του νησιωτικού περιβάλλοντος: μικρός χώρος, λίγο νερό, ιδιαίτερα είδη φυτών και ζώων, μικρές αλλά ιδιαίτερα ποιοτικές παραγωγές, προβλήματα επικοινωνίας λόγω θάλασσας,  «αντιπαλότητες»  με τον τουρισμό

2.       Την διάδοση  της μεταποίησης

3.       Την νομοθέτηση  (κοινοτική και εθνική) του πρωτογενή τομέα με προσαρμογή στις νησιωτικές ιδιαιτερότητες και κατά συνέπεια την νομιμοποίηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων και τον έλεγχό τους.

4.       Την πρόκριση συνεταιριστικών συνεργατικών πρωτοβουλιών παραγωγών, σε αναπτυξιακή κατεύθυνση της παραγωγής και κύρια της  μεταποίησης και εμπορίας

5.       Την αποτελεσματική οργάνωση του κράτους, ώστε να λειτουργήσει σαν στήριγμα και όχι εμπόδιο της ανάπτυξης

6.       Και τέλος το βασικότερο, που επιβάλλουν οι καιροί, το μάρκετινγκ-μπράντινγκ, την έρευνα και την αξιολόγηση της αγοράς για την σωστή προώθηση των προϊόντων.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ για την προσοχή σας"