«Στους ορίζοντες του Κορνήλιου Καστοριάδη»

Σχόλιο του Ξάνεμου: Πραγματοποιήθηκε στον Αρνάδο, το προηγούμενο Σάββατο εσπερίδα "στους Ορίζοντες του Κορνήλιου Καστοριάδη" υπό την ιδέα, τον σχεδιασμό και τον συντονισμό του κ. Θέμη Ροδαμίτη.

Ακολουθούν οι σκέψεις μίας εκ των ομιλητών , της Ιωάννας Παπασταθοπούλου:

Εσπερίδα που πραγματοποιήθηκε  στο σχολείο του Αρνάδου το Σάββατο 28/09/2013.

Ι.Παπασταθοπούλου

Αρχιτέκτων- διαχειρίστρια αρχαιολογικής κληρονομιάς

Αρχές του ‘75 ο τιμώμενος απόψε Κoρνήλιος Καστοριάδης εκδίδει το βιβλίο του

«Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας». Με αναφορές στην καστοριαδική σκέψη θα προσπαθήσω να προσεγγίσω την «φαντασιακή θέσμιση της σημερινής κοινωνίας της Τήνου του 2013» ελπίζοντας να αποτελέσει η ομιλία αυτή μια μικρή αφορμή για προσωπικό προβληματισμό και κοινωνικό διάλογο.

Στο νησί μας, την Τήνο, βιώνουμε τα τελευταία χρόνια με πολύ σκληρό τρόπο τις συνέπειες εφαρμογής του καπιταλιστικού φαντασιακού πάνω σε ένα τόπο με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πλούσια ιστορία και έντονη τοπική ταυτότητα. Η λογική του βραχυπρόθεσμου κέρδους, που εφαρμόστηκε εδώ κατά κόρον τις τελευταίες δεκαετίες παρέσυρε στο φρενήρη ρυθμό της οικοδομικής ανάπτυξης δίχως όρια, λογική και ηθική, την πλειοψηφία από εμάς που κατοικούμε ή έχουμε οποιαδήποτε σχέση με το νησί.

Το καπιταλιστικό φαντασιακό στην Τήνο εξελίχθηκε γρήγορα και διαμόρφωσε ένα ιδιότυπο και αρκετά μονόχνοτο «εργολαβικό φαντασιακό» τηνιακής έμπνευσης. Πέραν από την οικονομία της Μεγαλόχαρης, που ήταν και εξακολουθεί να είναι ένας σχεδόν ξεχωριστός μικρόκοσμος, το υπόλοιπο νησί συνδέθηκε με μια σχέση πάθους, μανίας και ανάγκης με το όνειρο των γρήγορων και παχυλών χρημάτων που σχετίζονταν με την οικοδομική δραστηριότητα. Τα φανταχτερά εργολαβικά αυτοκίνητα θάμπωναν μικρούς και μεγάλους και έδιναν τροφή στα εφηβικά «όνειρα», ενώ μερικά 50 ευρά αγόραζαν με άνεση, στυλ και αρκετή δόση «μαγκιάς» ακόμη και ψήφους.

H γειτονική Μύκονος αποτέλεσε για εμάς για αρκετά χρόνια το πρότυπο ευημερίας και ανάπτυξης. Τα νότια παράλια της Τήνου θυσιάστηκαν πρώτα στο βωμό αυτού του προτύπου. Άγιος Σώστης, Κιόνια, Άγιος Φωκάς, Πόρτο, Αγ.Ρωμανός, Βουρνή αποτελούν σήμερα παραδείγματα προς αποφυγήν «μυκονοποίησης» ολόκληρων περιοχών που αφού οικοδομήθηκαν ουσιαστικά έσβησαν απ’τον χάρτη των ελκυστικών προορισμών ή μεταλλάχτηκαν σε κάτι άλλο που πολύ λίγο θυμίζει Τήνο. Η λαίλαπα αυτή της οικοδόμησης άγγιξε και την ενδοχώρα ευτυχώς σε μικρότερο βαθμό.

Το γρήγορο κέρδος διέγραψε σε πολλές περιπτώσεις με μεγάλη ευκολία και σχεδόν αυτόματα,  έννοιες που ήταν άμεσα συνδεδεμένες με τον τόπο αυτό και τους κατοίκους του, όπως η νοικοκυροσύνη, το μέτρο και το μεράκι. Το τι χτίζαμε, που το χτίζαμε, το πώς θα φτάναμε εκεί, δε είχε καμία, μα καμία σημασία. Ούτε το τι καταστρέφαμε καθ’οδόν. Αρκεί η θέα που θα πουλούσαμε να είναι «απρόσκοπτος» και «μαγευτική». Φτηνές εργολαβίες, τεμπέλικες μελέτες που αναπαρήγαγαν το εαυτό τους αγνοώντας το έδαφος πάνω στο οποίο θα εφαρμόζονταν, μεγιστοποίηση των προς πώληση τετραγωνικών μέτρων προς όφελος του εργολάβου, μας άφησε σήμερα μια τεράστια κληρονομιά αυθαιρέτων και 600 περίπου απούλητων κατοικιών.

Η μονοθεϊστική «θρησκεία» της εργολαβίας λατρεύτηκε εδώ στην Τήνο από όλους και κατάφερε να διεισδύσει σε όλα τα κύτταρα διαχείρισης του τοπικού γίγνεσθαι. Έτσι, προστάτευε το εαυτό της και τους πιστούς της από κακοτοπιές. Θεωρητικά, στις μικρές κοινωνίες μπορούν να εφαρμοστούν εύκολα μοντέλα άμεσης δημοκρατίας με απόλυτο έλεγχο της εξουσίας και της πολιτικής αλαζονείας. Στην πραγματικότητα όμως, το μοντέλο «αυτοδιαχείρισης» που επέβαλε στην Τήνο η φρενήρης οικοδομική ανάπτυξη και η επικράτηση της «τρομοκρατίας» του εργολάβου/ αφέντη/ χρηματοδότη, κάθε άλλο παρά μας έχει οδηγήσει σε μοντέλα άμεσης δημοκρατίας.

Η επικράτηση αυτού του τρόπου διαχείρισης του τοπικού δυναμικού και πλούτου δεν είναι τυχαία και σίγουρα αντικατοπτρίζει άμεσα την «παθητικότητα» που δείχνουμε ως τοπική κοινωνία, χαρακτηριστικό που σχετίζεται με πολλούς ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Και φυσικά για όλα τα κακά που συμβαίνουν στον τόπο αυτό δεν φταίνε μόνο οι εργολάβοι κι εμείς οι μηχανικοί. Τα περισσότερα, αν όχι όλα τα «εγκλήματα», μικρά ή μεγάλα, που συντελέστηκαν τα προηγούμενα χρόνια, έγιναν τόσο με τις ευλογίες των δύο εκκλησιών (να θυμίσω πόσοι αυθαίρετοι δρόμοι δεν διανοίχτηκαν δήθεν για να φτάσει ο παπάς στο ξωκλήσι) και κυρίως των τοπικών κοινωνιών που μέσα απ’τα συμβούλια τους δεν βρήκαν σε πολλές περιπτώσεις το σθένος να αποτρέψουν σοβαρές και μη αναστρέψιμες καταστροφές που σχετίζονταν με την περιοχή τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η καταστροφή του υπεραιωνόβιου και μοναδικής αξίας αγρελιού στην Καρδιανή που ανατινάχθηκε από γνωστό επιχειρηματία του νησιού. Γιατί;  Για λίγα κυβικά… χαλίκι!

Σίγουρα οι ευθύνες για την κατάσταση του σήμερα ανήκουν σε όλους μας.

Για κακή ή για καλή μας τύχη, το μέλλον θα δείξει, οι εξελίξεις που σχετίζονται με την εθνική μας οικονομία μας προσγείωσαν απότομα και μας έφεραν αντιμέτωπους με μια άλλη πολύ πιο σκληρή πραγματικότητα. Είναι ξεκάθαρο, ότι αυτό το μοντέλο ανάπτυξης που επιλέξαμε για την Τήνο τα τελευταία χρόνια ήταν μια ιδιαίτερα προσωρινή και αδιέξοδη επιλογή. Και νομίζω πως ούτε πλουτισμό, ούτε ευτυχία έφερε. Ίσα ίσα κράτησε την οικονομία του νησιού μας αρκετά πίσω με τα σημερινά δεδομένα, αφήνοντας ένα νησί χωρίς σοβαρές υποδομές (όπως η διαχείριση σκουπιδιών και το αποχετευτικό) με έλλειψη βασικών αγαθών (όπως το πόσιμο νερό στη βρύση κάθε σπιτιού), με σχετικά χαμηλή ποιότητα στα καταλύματα και τις παρεχόμενες υπηρεσίες στον τουρισμό, ανοργάνωτο πρωτογενή τομέα, αρκετά κοινωνικά προβλήματα κι ένα κατακερματισμένο χειροποίητο τοπίο που παλεύει να σταθεί στη θέση του και να βρει έναν λόγο ύπαρξης στην  νέα τάξη πραγμάτων.

Το αυτομαστίγωμα, βέβαια, δεν είναι σε καμία περίπτωση ο σκοπός της αποψινής εκδήλωσης. Η συνειδητοποίηση όμως, των λαθών και των ευθυνών μας, μπορεί να μας βοηθήσει να πάμε παρακάτω με σωστότερο και πιο ασφαλή τρόπο. Θα ήθελα να σας πω, πως παρά τις δυσκολίες της εποχής, προσωπικά νιώθω πολύ τυχερή που είχα την χαρά να ζήσω το τέλος των μεγάλων μονοπωλίων και των μεγάλων «αφεντικών» της οικοδομής εδώ στο νησί. Ευτυχώς, οι εποχές αυτές πέρασαν ανεπιστρεπτεί και τώρα καλούμαστε εκ των συνθηκών  να ξαναπροσδιοριστούμε. Να βρούμε νέα απασχόληση, να βάλουμε κάτω το μυαλό μας να δουλέψει, να γίνουμε πιο δημιουργικοί και πιο ποιοτικοί.

Και πως θα γίνει αυτό; Απλά κοιτάζοντας  γύρω μας, κρατώντας ότι αξίζει και πετώντας ότι κρατάει την κοινωνία μας στον πνευματικό μεσαίωνα.

Αν μου ζητούσατε εμένα να κάνω μια πρόταση για το τι κάνουμε τώρα θα σας έλεγα ας κάτσουμε ως τοπική κοινωνία, ως χωριό, ως περιοχή, ως Δήμος να βάλουμε προτεραιότητες ουσιαστικές, όχι γραφειοκρατικές. Ας αποφασίσουμε επιτέλους τι είναι η Τήνος και ποια είναι η αξία αυτού που έχουμε. Ας πάψουμε να κρίνουμε τα έργα (ιδιωτικά και κυρίως τα δημόσια) με γνώμονα το πόσα κυβικά μπετόν θα καταναλώσουμε. Στο χειροποίητο νησί μας δεν ταιριάζει αυτή η λογική.

Για μένα το πραγματικό «θαύμα» αυτού του νησιού δεν είναι η Παναγία. Είναι το τοπίο του και οι περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους που διαθέτει. Αυτά τα δύο στοιχεία θέτουν την Τήνο μοναδική σε παγκόσμιο επίπεδο και θα πρέπει επιτέλους κάποια στιγμή να γίνει συνείδηση όλων ότι καθόμαστε πάνω σε έναν θησαυρό που όχι μόνο είναι ανεκμετάλλευτος, αλλά και που επιδεικτικά αγνοούμε αντιμετωπίζοντας τον σαν ένα πρόβλημα που μας δυσχεραίνει την καθημερινότητα. Είναι ασέβεια στη μνήμη των προηγούμενων γενεών, που σμίλεψαν και έκτισαν πέτρα –πέτρα τις πεζούλες, τα κελιά, τα μονοπάτια, τα αλώνια, τους μύλους, τους περιστεριώνες, τους νερόμυλους, τα λιοτρίβια, τις πηγές, τα σπίτια στα χωριά του νησιού, να τα θυσιάζουμε όλα στη λογική ενός μηδαμινού και τελείως πρόσκαιρου κέρδους.

Τα παραδείγματα περιοχών που απαίτησαν σεβασμό σε αυτό που έχουν είναι με τα σύγχρονα οικονομικά δεδομένα πολύ επιτυχημένα. Σας θυμίζω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων επιλογών από τον νησιωτικό χώρο, την Ύδρα που έχει απαιτήσει κάτι που φαίνεται σήμερα αδύνατο, την μη ύπαρξη αυτοκινήτου στο νησί και το Πάρκο του απολιθωμένου Δάσους στη Λέσβο που δημιούργησε μια πολύ σοβαρή υποδομή  για την προσέλκυση τουρισμού ειδικού ενδιαφέροντος.

Φυσικά για όλα αυτά χρειάζονται αφενός όραμα, αφετέρου θυσίες και αυτοπεριορισμός. Δεκάδες καυγάδες και ιντερνετικές συζητήσεις άνοιξαν για το αν τα μονοπάτια είναι μονοπάτια ή αγροτικοί δρόμοι ή ημιονικές οδοί. Λες κι έχει καμία σημασία… Λες και η αξία ενός λιθόστρωτου αρχαίου γαιδουρόδρομου είναι μόνο το αν δίνει οικοδομισημότητα σε ένα χωράφι και αν θα χωρέσει το σκαπτικό ολυμπιακών διαστάσεων να περάσει… Σε αυτό το θέμα νομίζω πως σαν τοπική κοινωνία είμαστε τοποθετημένοι πολύ λάθος και ίσως αξίζει να ανοίξουμε λίγο το μυαλό μας και να δούμε το θέμα και από άλλες σκοπιές, όχι μόνο αυτή του εργολάβου.

Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια και με αφορμή την κρίση πληθαίνουν οι προσπάθειες από νέους ανθρώπους  που έχουν καταγωγή από εδώ ή απλά αγαπάνε την Τήνο και προσπαθούν να δραστηριοποιηθούν σε τομείς όπως ο εναλλακτικός τουρισμός, που χρησιμοποιεί το μοναδικό περιβάλλον της Τήνου για μια ήπια και πιο ισορροπημένη ανάπτυξη. Τα πρώτα αυτά δείγματα είναι πολύ αισιόδοξα και ίσως μας δείξουν το δρόμο για το μέλλον αυτού του νησιού. Επίσης φωτισμένη είναι η δράση κάποιων επαγγελματιών που τολμούν και διεκδικούν υψηλές τιμές για τα προϊόντα τους, όπως παραδείγματος χάριν οι μελισσοκόμοι, βασισμένοι στις δυσκολίες και τις ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος της Τήνου. Και βλέπουμε πως αυτό είναι δυνατόν. Μπορούμε την μοναδικότητα μας και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε να τις μετατρέψουμε σε συγκριτικό πλεονέκτημα και να διαφοροποιηθούμε από πολλές άλλες περιοχές. Είναι λάθος να προσπαθούμε να τα ισοπεδώσουμε όλα απλά για την προσωπική ευκολία μας.

Η εφαρμογή της δημιουργικής «αυτοδιαχείρισης» σε τοπικό επίπεδο δεν έχει να κάνει τίποτα με την αναρχία, τον αυτοσχεδιασμό και την έλλειψη κανόνων. Έχει άμεση σχέση με την αντίληψη του πολίτη ως μέλους μιας κοινωνίας ανθρώπων που έχει ένα κοινό σκοπό, που υπερσκελίζει το «εγώ» και το άνευ όρων προσωπικό κέρδος για μια συνολική και μακροχρόνια ανάπτυξη. Για όλα αυτά βέβαια προϋπόθεση είναι η παιδεία η οποία οπλίζει τον κάθε ένα από εμάς με αυτοπεποίθηση, γνώση και κάποια αίσθηση «ηθικής» η οποία είναι απαραίτητη για να περάσουμε από το «εγώ» «τώρα» στο «εμείς και ο τόπος αυτός», «σήμερα, αύριο και για πάντα».

Είμαστε σε ένα σημείο της ιστορίας που δεν μπορούμε να περιμένουμε παρά ελάχιστα (κι αυτά στην πλειοψηφία τους αρνητικά από το κράτος). Ξέρουμε πολύ καλά πως οι Αρχές του τόπου ως εντεταλμένοι του κατεστημένου των εργολάβων έχουν ρόλο διακοσμητικό σε θέματα διατήρησης και προστασίας του τοπίου της Τήνου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ασυδοσία που λαμβάνει χώρα τα τελευταία λίγα χρόνια στην περιοχή με τους γρανίτες. Μια περιοχή τόσο μοναδική που θα μπορούσε από μόνη της να αποτελεί πόλο έλξης διεθνώς. Κι όμως, όλοι κάνουμε ότι δεν βλέπουμε τι συμβαίνει εκεί, ενώ οι αρχές συνεχίζουν να στηρίζουν άμεσα ή έμμεσα  όλη αυτή την αναρχία με το γνωστό μότο «άσε τους ανθρώπους να χτίσουν» τη στιγμή που οι ίδιοι προγραμματίζουν σκανδαλώδη έργα στην περιοχή όπως το φράγμα της Γρίζας (ή της Βωλάξ όπως θέλουν να το λένε για να μην ανησυχήσουν οι Αγαπιανοί και Κωμτιανοί).

Δεν ξέρω αν καμαρώνεται όταν διαβάζεται στα life style περιοδικά ότι ο τάδε ή ο δείνα τηλεοπτικός αστέρας έχτισε το (αυθαίρετο) «ησυχαστήριο» του στους γρανίτες της Τήνου… Προσωπικά, νιώθω σαν ένα ξένο χέρι να μπαίνει και βίαια να αρπάζει την περιουσία μου. Γιατί κάθε καταστροφή στο τοπίο της Τήνου δεν αφορά μόνο τον ιδιοκτήτη του γειτονικού χωραφιού. Μας αφορά όλους, γιατί είναι το μέλλον μας.

Η πρόταση μου λοιπόν είναι και σας καλώ σε συζήτηση επ’αυτού, εμείς ως πολίτες αυτού του τόπου να προστατεύσουμε και να αναδείξουμε με νέους δημιουργικούς τρόπους το ύψιστο κοινό αγαθό της Τήνου.

Την μοναδικότητα του τοπίου της. Να είστε σίγουροι ότι αυτό θα μας ανταμείψει.

της Ιωάννας Παπασταθοπούλου,
πηγή: Αλαλάζοντα Τοπία