Η
Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη μιλά στο Ξάνεμο για το βιβλίο της
«Στο κόκκινο τ’ ουρανού» από τις εκδόσεις Πνοή.
«Στο κόκκινο τ’ ουρανού» από τις εκδόσεις Πνοή.
Με αφορμή της παρουσίασης του ιστορικού μυθιστορήματος «Στο Κόκκινο τ’ ουρανού» από τις εκδόσεις Πνοή, στις 19 Αυγούστου, στον Μαρλά της Τήνου, στα πλαίσια των καλοκαιρινών εκδηλώσεων, η συγγραφέας
Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη παραχώρησε συνέντευξη στο Ξάνεμο.
Στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Χότζα καταλαμβάνει την εξουσία στην Αλβανία, κι αυτό είναι καταστροφικό για την ελληνική μειονότητα. Τα σύνορα κλείνουν, και στα χρόνια που ακολουθούν, οι εκτελέσεις, η εξορία και ο βασανισμός των Ελλήνων της Βόρειας Ηπείρου γίνονται καθημερινό φαινόμενο. Ένα ζευγάρι καταφέρνει να δραπετεύσει από την κόλαση. Βρίσκουν καταφύγιο στην Τήνο, όπου με σκληρή δουλειά καταφέρνουν να ορθοποδήσουν. Ο γιος τους ερωτεύεται την Αντιγόνη, κόρη μιας παλιάς αρχόντισσας του νησιού, αλλά ο ρατσισμός θα σταθεί εμπόδιο στη σχέση τους. Θα καταφέρει άραγε η αγάπη να ξεπεράσει τις δυσκολίες; Ένα βιβλίο για την κοινωνική ανισότητα, τις λησμονημένες πατρίδες και τους μετανάστες αυτού του κόσμου.
1.Ακόμη ένα μυθιστόρημα που η Τήνος κατέχει μεγάλο μέρος της ιστορίας σας. Ποιο ήταν το κλικ που γράψατε αυτό το βιβλίο;
Πριν αρχίσω να μιλώ για το βιβλίο μου, θέλω να ευχαριστήσω εσάς, το Ξάνεμο, που με φιλοξενεί ώστε να γνωρίσουν οι πολίτες της Τήνου το βιβλίο μου. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω τις εκδόσεις Πνοή, την Κάκια Ξύδη και τον επιμελητή των εκδόσεων Δημήτρη Καραναστάση για την μεγάλη αγκαλιά που άνοιξαν για μένα και το όγδοο βιβλίο μου. Ο ρατσισμός και ο φασισμός είναι τα δυο κυρίαρχα προβλήματα που ταλανίζουν την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον πλανήτη ολόκληρο, τα τελευταία χρόνια και γιγαντώνονται κάθε χρόνο όλο και περισσότερο. Και μ’ αυτά ήθελα να ασχοληθώ. Είναι η κρίση, είναι το εγώ μας που παραμερίζει όλες τις αξίες; Στα χρόνια της πλαστής ευδαιμονίας, υπήρχε ουρανός για όλους γιατί το χρήμα έρεε. Τότε θέλαμε τους αλλοδαπούς για να δουλέψουν στα χωράφια μας γιατί εμείς κοιτούσαμε τα χρηματιστήρια και τα παιδιά μας δεν τα στέλναμε για δουλειά. Κάποιος έπρεπε να δουλέψει στη γη, στα σπίτια μας, στις επιχειρήσεις μας. Έτσι ήρθαν οι Αλβανοί και δούλεψαν για μας. Η συμπεριφορά μας στους Αλβανούς οικονομικούς μετανάστες που ήρθαν στη χώρα μας για μια αξιοπρεπή ζωή, δεν ήταν η πρέπουσα. Όπως πήγαμε και εμείς κάποτε και μας φέρθηκαν ανάλογα και χειρότερα μπορώ να πω. Αργότερα, διαβάζοντας άλλα ιστορικά βιβλία, σκέφτηκα πώς υπάρχει κι ένα ξεχασμένο κομμάτι, οι Βορειοηπειρώτες. Τελείως άγνωστο κομμάτι. Έπιασα το κουβάρι από την αρχή και διάβασα γι’ αυτούς τους ανθρώπους. Ελάχιστοι ιστορικοί ασχολήθηκαν μαζί τους και υπήρχε ελάχιστο υλικό ώστε να αντλήσω πληροφορίες. Η έρευνα μου κράτησε ένα χρόνο. Έπρεπε να διαβάσω ότι βιβλίο υπήρχε, να μπω σε σελίδες του διαδικτύου, να διαβάσω μαρτυρίες τους, ώστε να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία. Και πάλι ήταν δύσκολο το τόλμημα. Μίλησα με τον συγγραφέα Τηλέμαχο Κώτσια, Βορειοηπειρώτης ο ίδιος, που έζησε τα δύσκολα χρόνια του Χότζα και έχει γράψει αρκετά βιβλία για τη ζωή εκείνων των χρόνων. Συμφώνησε μ’ αυτά που του είχα στείλει, συμπλήρωσε άλλα κι έτσι προχώρησα. Η Τήνος ήταν το εύκολο και αγαπημένο κομμάτι για μένα αφού περνώ εδώ τα τελευταία 25 χρόνια λόγω καταγωγής του συντρόφου μου. Με μαγεύει ο τόπος, η θετική του αύρα με εμπνέει και μου δίνει δύναμη για να συνεχίσω να δημιουργώ. Όσο όμως μπορώ να πω ότι τον γνωρίζω αυτό τον υπέροχο τόπο, πάντα βρίσκω άγνωστα στοιχεία. Έτσι διάβασα βιβλία του ιστορικού και συγγραφέα Κώστα Δανούση, που έχει τρυγήσει την ιστορία της. Και πάλι ένιωθα ότι δεν γνώριζα τίποτε. Είναι επικίνδυνο να νομίζεις ότι τα γνωρίζεις όλα. Αυτό το νησί είναι ανεξάντλητο. Έχουν γράψει τόσοι συγγραφείς για το νησί μας και πάλι θα υπάρχει κάτι που δεν έχει διαβαστεί.
2. Τι είναι αυτό που σας ταρακούνησε κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας για τη συγγραφή;
Τα βασανιστήρια, η άγνωστη καθημερινότητα των εκεί Ελλήνων αλλά και των Αλβανών. Δεν ήθελαν όλοι τον Χότζα. Πείνασαν και βασανίστηκαν και οι αντιφρονούντες Αλβανοί. Επίσης με ταρακούνησε η θέση της χώρας μας που αδιαφόρησε το 1946 για την τύχη τους. Δεν περίμενα από τη παράταξη της ΕΡΕ, που η πατρίδα και η θρησκεία είναι το Ευαγγέλιο της, να αδιαφορήσει για τη τύχη των Βορειοηπειρωτών και να τους ξεχάσει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Θα αναφέρω το ιστορικό γεγονός που υπάρχει μέσα στο βιβλίο. Δηλαδή, πώς τον Φλεβάρη του 1945 ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ως μέλος της Διασυμμαχικής Επιτροπής στη Ρώμη, βομβάρδιζε με εκθέσεις την ελληνική κυβέρνηση και ισχυριζόταν ότι «οι ελληνόφωνες της Αλβανίας αποτελούν μια αναλογία μικρά, αποκλείουσα την εθνολογικήν βάσιν των διεκδικήσεών μας». Μάλιστα, στη συνέχεια ανέφερε την ύπαρξη πάρα πολλών Ελλήνων της Αλβανίας που έλεγαν πως μόνο η γλώσσα τους ήταν ελληνική, ότι οι ίδιοι αισθάνονταν γνήσιοι Αλβανοί και δεν επιθυμούσαν με κανέναν τρόπο την ένωση με την Ελλάδα, ενώ ένα αξιόλογο μέρος της ελληνικής μειονότητας εχθρευόταν την ένωση με την Ελλάδα. Το πιο εύκολο λοιπόν, στην ισοπεδωμένη τότε Ελλάδα ήταν να τον πιστέψουμε και να κοιτάξουμε να ορθοποδήσουμε.
3. Τι συμβολίζει το κόκκινο χρώμα για σας;
Όλα τα γεγονότα πλέχτηκαν γύρω από το κόκκινο χρώμα που για μένα δηλώνει πάθος, εκδίκηση, αγώνα, θάνατο, αίμα αλλά έρωτας και ηλιοβασίλεμα στη παραλία του Ρόχαρι της Τήνου. Γύρω από αυτό το φλογερό κόκκινο έζησαν οι δυο οικογένειες μέχρι το τέλος του μυθιστορήματος.
4. Πιστεύετε πώς αν οι συγγραφείς γράφουν βιβλία γύρω από τον ρατσισμό, τον φασισμό κι όλα αυτά που ταλανίζουν τη κοινωνία μας, θα αλλάξει κάτι μέσα μας, στη σκέψη μας;
Ο ρατσισμός, ο φασισμός, η μετανάστευση και άλλα θέματα όπως οι ταξικές και οι κοινωνικές διαφορές, η απώλεια ιδανικών και αξιών δείχνουν έλλειψη ουσιαστικής και κοινωνικής παιδείας. Είναι γνωστό, ότι πάντα σε χρόνια κρίσης, οικονομικής και πνευματικής, τα προβλήματα αναπαράγονται επικίνδυνα. Δεν προλαβαίνουμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να σκάψουμε μέσα μας, να διαβάσουμε. Κάποιοι μας θέλουν έτσι. Να μην έχουμε χρόνο για τίποτε. Μόνο για δουλειά. Γι αυτό άλλωστε αυξάνονται τα όρια ηλικίας αλλά και τα ωράρια. Ούτε να διαβάσουμε ένα βιβλίο, ούτε να δούμε μια ποιοτική ταινία, ούτε να βρεθούμε με φίλους. Είναι τυχαία όλη αυτή η επίθεση των ηλεκτρονικών μέσων; Όχι φυσικά. Πού να υπάρχει λοιπόν ο χρόνος της κριτικής και αυτοκριτικής; Να πάρουμε την ευθύνη που μας αναλογεί;. Έχουμε μάθει να ρίχνουμε το μπαλάκι στους άλλους. Μόνο οι άλλοι φταίνε στην οικογένεια, στο σχολείο, στη γειτονιά, τον δήμο, στο κράτος, στο κόσμο. Έτσι έχει δημιουργηθεί μια κοινωνία βάσει σχεδίου πάντα, που κοιτά μόνο τον εαυτό της. Να μη μιλούμε γιατί γινόμαστε κακοί αν κρίνουμε. Να περιμένουμε τις εκλογές για να αντιδράσουμε. Και τα έχουν στήσει τόσο όμορφα που να βγαίνουν πάλι οι ίδιοι και οι ίδιοι. Και ο πολίτης να νιώθει προδομένος. Και αδιάφορος. Παλιά υπήρχε η αλληλεγγύη. Τώρα; Ο καθένας ζει μέσα στο κουκούλι του. Αυτό πρέπει να σταματήσει. Αν δεν νοιαστούμε εμείς για τη ζωή μας ποιος θα νοιαστεί; Οι συγγραφείς λοιπόν προσπαθούν να βάλουν τον προβληματισμό τους, το λιθαράκι εκείνο που θα το πάρει ο αναγνώστης και θα κτίσει τη νέα κοινωνία για τα παιδιά του. Αυτό μπορούν να κάνουν.
5. Που χωρά η Αμερική στο μυθιστόρημα;
Αμερική για μας τους Έλληνες σημαίνει μετανάστευση. Νησί Έλλις, φάμπρικα, πλύσιμο πιάτων στην Αστόρια και πολλά-πολλά άλλα. Ήταν η μητέρα μου μετανάστρια, πριν γεννηθώ εγώ. Μεγάλωσα με τις πάμπολλες ιστορίες της. Έβαλα λοιπόν στον αντίποδα την μετανάστευση λέγοντας στους αναγνώστες πώς δεν ήμασταν τα καλύτερα παιδιά οι Έλληνες στο εξωτερικό. Εκεί, οι πρωταγωνιστές μου έζησαν τον ρατσισμό στην αποκορύφωση του. Εκεί, ο αναγνώστης θα δει τον Έλληνα που μεγαλούργησε επιχειρηματικά αλλά και τον Έλληνα που μπλέχτηκε με την μαφία και τον υπόκοσμο. Εκεί, για τους Αμερικανούς όλοι ήμασταν οι Βρομοέλληνες. Όλα αυτά πρέπει να τα σκεφτούμε και να αλλάξουμε συμπεριφορές. Υπάρχει ουρανός για όλους. Αρκεί να ελευθερωθούμε πραγματικά και να μην επιτρέπουμε να γινόμαστε έρμαια των όποιων σκοτεινών δυνάμεων που έχουν συμφέροντα από μια τέτοια ταραγμένη κατάσταση. Αν δεν γνωρίζουμε την ιστορία, τα λάθη επαναλαμβάνονται και είναι ό,τι χειρότερο για κάθε λαό, για τον λαό μας στη προκειμένη.
6. Μέσα στο μυθιστόρημα αναφέρετε τα ονόματα του Αβέρωφ, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και του Κωνσταντίνου Καραμανλή σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Ποιος ήταν ο λόγος που τους αναφέρετε ;
Πολύ ωραία ερώτηση. Κατάγομαι από μια οικογένεια με πολιτική άποψη και δράση. Μέσα στο σπίτι μου συζητούσαν για την πολιτική από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Ο αδελφός του πατέρα μου πέρασε τη ζωή του στη διάρκεια της χούντας σε τόπους εξοριών και φυλακών. Ο πατέρας μου ως στρατιωτικός, αποστρατεύτηκε λόγω των ιδεών του. Από μικρή λοιπόν ρωτούσα τους γονείς μου γιατί ευθύνεται ο Αβέρωφ για την Βόρειο Ήπειρο και γιατί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Κανελλόπουλος ευθύνονται για τη μετανάστευση. Μου έλεγαν πάντα πώς ο Αβέρωφ αντί να την διεκδικήσει μετά τον πόλεμο που νικήσαμε, τη χάρισε κυριολεκτικά στην Αλβανία. Δεν μπορούσα να καταλάβω το γιατί με το παιδικό μου νου. Τους δικαιολόγησα ότι επειδή ήταν αντίθετοι με τα πιστεύω αυτών, φυσικό ήταν να μου απαντήσουν έτσι. Αυτό είχε μπει στο υποσυνείδητο αλλά είχε παγώσει για χρόνια. Όταν ήρθε η ώρα να κάνω την έρευνα, διαπίστωσα ότι είχαν δίκιο, το ερεύνησα και το έγραψα. Έτσι έγινε και με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο αλλά και για τον Καραμανλή που εξαιτίας τους άρχισε το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα για να σώσουν υποτίθεται την διαλυμένη Ελλάδα. Κι εδώ ερχόμαστε να επαληθεύσουμε την προφητεία ενός Γερμανού ναζί ότι «μια μέρα όλοι οι λαοί που μας μίσησαν θα δουλέψουν για μια ισχυρή Γερμανία». Έτσι λοιπόν πιστεύω ακράδαντα ότι αυτοί οι πολιτικοί δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Έχουμε μνήμη δυστυχώς χρυσόψαρου στη χώρα μας.
7. Να έρθουμε τώρα στη παρουσίαση του βιβλίου σας, στον Μαρλά στις 19 Αυγούστου που μ’ αυτή την αφορμή δίνεται η συνέντευξη.
Πρώτα θέλω, να ευχαριστήσω τον Προοδευτικό Σύλλογο Μαρλά-Μαμάδου που με συμπεριέλαβε στις εκδηλώσεις του καλοκαιριού. Είναι ένας σύλλογος, ζωντανό κύτταρο του νησιού, που τόσα χρόνια προσφέρει ουσιαστικά στη προβολή του τόπου. Χάρη των προσπαθειών του συλλόγου, τα χωριά αυτά είναι κόσμημα στην Έξω Μεριά. Είναι αλήθεια και δεν χωρά αμφιβολία πώς όταν οι άνθρωποι είναι ενωμένοι για το καλό του τόπου τους, μόνο θαύματα μπορούν να κάνουν. Γνωρίζουμε ότι η κρίση έχει κόψει κονδύλια από τη Τοπική Αυτοδιοίκηση. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι οι πολίτες σταυρώνουν τα χέρια και δεν δρουν. Υπάρχει η προσωπική εργασία, η διάθεση, η φαντασία και ο προγραμματισμός. Πρέπει να προκαλούν οι ίδιοι οι πολίτες τις λαϊκές συνελεύσεις και να βλέπουν τις προτεραιότητες και τις ανάγκες. Ώστε το ερχόμενο καλοκαίρι να είναι έτοιμοι να δεχτούν τον τουρισμό. Αλλιώς τα προβλήματα θα συσσωρεύονται. Γι αυτό το λόγο δέχτηκα με χαρά και ευγνωμοσύνη τη πρόσκληση. Γιατί όλα αυτά τα βρήκα σ΄ αυτούς τους ανθρώπους. Η θετική τους αύρα, σου δίνει την αισιοδοξία ότι ναι, υπάρχει ακόμη ελπίδα. Δεν μπορώ να παραλείψω όμως την προσφορά των προηγούμενων διοικητικών συμβουλίων που επί θητείας τους έγιναν πολύ όμορφες και ποιοτικές εκδηλώσεις. Είναι διαδοχική η προσφορά λοιπόν σ’ αυτό το σύλλογο, στα μέλη της κοινότητας και είναι παράδειγμα προς μίμηση. Το Καλλιτεχνικό Πάρκο με τα αγάλματα του Χαλεπά, του Σκαλκώτα και του λατόμου που φτιάχτηκε με χρήματα του Συλλόγου στην είσοδο του χωριού, το Μουσείο εργαλείων μαρμάρου, ο ξενώνας, οι εκθέσεις που φιλοξενούν, οι εκδηλώσεις και τα γλέντια που ετοιμάζουν μέχρι τους φανοστάτες που είναι βαμμένοι και καλοδιατηρημένοι και είναι ευθύνη τους, είναι μερικά από τα έργα τους. Και είναι να απορεί κανείς πώς δυο τόσα μικρά χωριά βάζουν τα γυαλιά σε μεγαλύτερα κεφαλοχώρια. Μπορούν να γίνουν περισσότερα και είμαι σίγουρη πώς θα τα καταφέρουν. Είναι μεγάλη μου τιμή λοιπόν και χαρά μου να στηρίξω τον Σύλλογο χωρίς να είναι η εκδήλωση κάτω από καμιά μεγάλη ομπρέλα. Πώς να μη στηρίξω όλη αυτή τη προσπάθεια;
Οι άνθρωποι που με τιμούν και θα μιλήσουν για μένα και το βιβλίο μου είναι ο φίλος, ιστορικός και συγγραφέας Κώστας Δανούσης, καταλυτική η βοήθεια και η παρουσία του. Ο φίλος και συγγραφέας Γιώργος Αλβέρτης που θα έχει όλη τη τεχνική επιμέλεια του οπτικοακουστικού υλικού και θα συντονίσει την όλη παρουσίαση. Η όλη του προσφορά με συγκίνησε και θα σας καταπλήξει. Γνωρίζει πολύ καλά πώς πρέπει να γίνονται οι βιβλιοπαρουσιάσεις ώστε και ο φίλος που θα παραστεί, θα φύγει με την ομορφότερη εικόνα. Και άφησα για το τέλος τη φίλη και ποιήτρια Ελίνα Αφεντάκη που δέχτηκε με χαρά τη πρόσκληση μου και θα διαβάσει αποσπάσματα του βιβλίου
«Γεννήθηκα σ’ έναν οικισμό που ούτε ο χάρτης δεν τον έχει. Τον Μαρλά. Παλιότερα τον λέγανε Μαρουλάδο. Ο πατέρας μου ήταν από κει και η μάνα μου από τον Πύργο. Είναι πολύ παλιό το χωριό. Από τον 17ο αιώνα κρατά, αλλά τα ευρήματα μαρτυρούν ότι κατοικήθηκε από τα αρχαία χρόνια. Υπήρχε πολλή ζωή τότε στο χωριό γιατί δούλευαν οι Μαρλιανοί στο μάρμαρο και στα καράβια. Κοντά στο χωριό υπάρχουν τα λατομεία πράσινου μαρμάρου. Περπατούσαμε όταν ήμασταν παιδιά μέχρι τον Κουμελά και το Μαλλί, όταν ο καιρός το επέτρεπε, για να κολυμπήσουμε στα πράσινα νερά που αντανακλούσαν το χρώμα του μαρμάρου….»
8. Υπάρχει κάτι στο συρτάρι για το μέλλον;
Όταν μπαίνει η λέξη ΤΕΛΟΣ σε ένα μυθιστόρημα, από πίσω συνήθως υπάρχει κάτι άλλο στα σκαριά. Στον δικό μου σκληρό δίσκο υπάρχει ένα ιστορικό μυθιστόρημα που δουλεύεται ακόμη, όχι για την Τήνο αυτή τη φορά. Υπάρχουν ακόμη κάποια ποιήματα και διάφορα άλλα προσχέδια που ακόμη δεν έχουν σχηματοποιηθεί και δεν μπορώ να αποκαλύψω.
9. Και πώς θα μπορούσαμε να κλείσουμε τη συνέντευξη;
Μπορούμε να σπάσουμε τις αλυσίδες; Μπορούμε να πούμε «δεν φοβάμαι και είμαι λεύτερος»; Δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο. Θέλει πολλή εσωτερική δουλειά. Είμαι σίγουρη πώς αν το προσπαθήσουμε όλοι μας, το φως του ήλιου θα σβήσει τον ρατσισμό και τον φασισμό από τον κόσμο. Θα υπάρχει αγάπη και όχι μίσος ή φόβο που μας μπολιάζουν οι δεσμώτες.
Βιογραφικό σημείωμα
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1963 και μεγάλωσε στη Κατερίνη όπου τελείωσε τις λυκειακές της σπουδές. Το 1986 προσλήφθηκε στον ΟΤΕ όπου εργάστηκε για 29 χρόνια. Ξεκίνησε να πειραματίζεται με τη συγγραφή από πολύ νεαρή ηλικία.Μια επιστολή του δασκάλου της, Ποιητή και πρεσβευτή της Ουνέσκο, Γιάννη Κουτσοχέρα, από το Παρίσι, της έδωσε τη δύναμη να προχωρήσει. Υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Πολιτιστική Έκφραση» του Πολιτιστικού κέντρου ΟΤΕ Αττικής μέχρι τον Ιούνη 2002. Συνεργάστηκε με πολιτιστικά έντυπα της Αθήνας. Τον Αύγουστο του 2002, κουρασμένη από τη πολύβουη και αγχωμένη Αθήνα μετακόμισε με την οικογένεια της στη Κατερίνη. Είναι παντρεμένη με τον Γιάννη Σαμοθράκη από τη Τήνο και έχει δυο παιδιά την Ειρήνη 22 χρονών και το Ζαχαρία 11 χρονών. Έχουν δημοσιευτεί άρθρα της σε πολλές έντυπες εφημερίδες του νομού Πιερίας με πολιτιστικά θέματα. Σήμερα αρθρογραφεί στην ηλεκτρονική ενημερωτική ιστοσελίδα e-pieria και είναι ανταποκρίτρια Πιερίας και Τήνου, του κοινωνικού δικτύου για βιβλία Bookia. Μέλος της Παγκόσμιας Ένωσης Ποιητών. Ιδρυτικό μέλος και μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Συγγραφέων Πιερίας. Έχει βραβευτεί από τον Δήμο Κατερίνης και την Παναιτωλοακαρνανική Συνομοσπονδία για τη προσφορά της στα Γράμματα «Χωρίς ταυτότητα» Ποίηση 1988 ιδιωτική συλλογή εξαντλημένο «Ιριδίσματα» Ποίηση 1990 εκδόσεις Γκοβόστη εξαντλημένο «Ηώ» 1992 Ποίηση εκδόσεις Γκοβόστη. Σ’ αυτή τη συλλογή υπάρχουν ασπρόμαυρες φωτογραφίες του φωτογράφου Σωκράτη Μαθιά. «Το ταξίδι του Έρωτα από τον Όλυμπο στου Αιγαίου τα κύματα» Ποίηση 2008 από την Εκδοτική Όλυμπος. «Καθρέφτης ψυχής» από τις εκδόσεις Άνεμος 2011. με φωτογραφίες της συγγραφέως και φωτογράφου Τέσσυς Μπάιλα. Μεταφράστηκαν ποιήματα της στο ιταλικό πολιτιστικό έντυπο I Paesaggi Dell' Anima των εκδόσεων Edizioni Universum “Ζωή σε θαλασσοσταλιές” 2014 εκδόσεις Έναστρον Ηλεκτρονικό βιβλίο “Ο Ασυμβίβαστος: Πάνος Μεϊντάνης-Γέρο-Ανένδοτος” Βιογραφία 2015
Στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Χότζα καταλαμβάνει την εξουσία στην Αλβανία, κι αυτό είναι καταστροφικό για την ελληνική μειονότητα. Τα σύνορα κλείνουν, και στα χρόνια που ακολουθούν, οι εκτελέσεις, η εξορία και ο βασανισμός των Ελλήνων της Βόρειας Ηπείρου γίνονται καθημερινό φαινόμενο. Ένα ζευγάρι καταφέρνει να δραπετεύσει από την κόλαση. Βρίσκουν καταφύγιο στην Τήνο, όπου με σκληρή δουλειά καταφέρνουν να ορθοποδήσουν. Ο γιος τους ερωτεύεται την Αντιγόνη, κόρη μιας παλιάς αρχόντισσας του νησιού, αλλά ο ρατσισμός θα σταθεί εμπόδιο στη σχέση τους. Θα καταφέρει άραγε η αγάπη να ξεπεράσει τις δυσκολίες; Ένα βιβλίο για την κοινωνική ανισότητα, τις λησμονημένες πατρίδες και τους μετανάστες αυτού του κόσμου.
1.Ακόμη ένα μυθιστόρημα που η Τήνος κατέχει μεγάλο μέρος της ιστορίας σας. Ποιο ήταν το κλικ που γράψατε αυτό το βιβλίο;
Πριν αρχίσω να μιλώ για το βιβλίο μου, θέλω να ευχαριστήσω εσάς, το Ξάνεμο, που με φιλοξενεί ώστε να γνωρίσουν οι πολίτες της Τήνου το βιβλίο μου. Επίσης θέλω να ευχαριστήσω τις εκδόσεις Πνοή, την Κάκια Ξύδη και τον επιμελητή των εκδόσεων Δημήτρη Καραναστάση για την μεγάλη αγκαλιά που άνοιξαν για μένα και το όγδοο βιβλίο μου. Ο ρατσισμός και ο φασισμός είναι τα δυο κυρίαρχα προβλήματα που ταλανίζουν την Ελλάδα, την Ευρώπη και τον πλανήτη ολόκληρο, τα τελευταία χρόνια και γιγαντώνονται κάθε χρόνο όλο και περισσότερο. Και μ’ αυτά ήθελα να ασχοληθώ. Είναι η κρίση, είναι το εγώ μας που παραμερίζει όλες τις αξίες; Στα χρόνια της πλαστής ευδαιμονίας, υπήρχε ουρανός για όλους γιατί το χρήμα έρεε. Τότε θέλαμε τους αλλοδαπούς για να δουλέψουν στα χωράφια μας γιατί εμείς κοιτούσαμε τα χρηματιστήρια και τα παιδιά μας δεν τα στέλναμε για δουλειά. Κάποιος έπρεπε να δουλέψει στη γη, στα σπίτια μας, στις επιχειρήσεις μας. Έτσι ήρθαν οι Αλβανοί και δούλεψαν για μας. Η συμπεριφορά μας στους Αλβανούς οικονομικούς μετανάστες που ήρθαν στη χώρα μας για μια αξιοπρεπή ζωή, δεν ήταν η πρέπουσα. Όπως πήγαμε και εμείς κάποτε και μας φέρθηκαν ανάλογα και χειρότερα μπορώ να πω. Αργότερα, διαβάζοντας άλλα ιστορικά βιβλία, σκέφτηκα πώς υπάρχει κι ένα ξεχασμένο κομμάτι, οι Βορειοηπειρώτες. Τελείως άγνωστο κομμάτι. Έπιασα το κουβάρι από την αρχή και διάβασα γι’ αυτούς τους ανθρώπους. Ελάχιστοι ιστορικοί ασχολήθηκαν μαζί τους και υπήρχε ελάχιστο υλικό ώστε να αντλήσω πληροφορίες. Η έρευνα μου κράτησε ένα χρόνο. Έπρεπε να διαβάσω ότι βιβλίο υπήρχε, να μπω σε σελίδες του διαδικτύου, να διαβάσω μαρτυρίες τους, ώστε να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία. Και πάλι ήταν δύσκολο το τόλμημα. Μίλησα με τον συγγραφέα Τηλέμαχο Κώτσια, Βορειοηπειρώτης ο ίδιος, που έζησε τα δύσκολα χρόνια του Χότζα και έχει γράψει αρκετά βιβλία για τη ζωή εκείνων των χρόνων. Συμφώνησε μ’ αυτά που του είχα στείλει, συμπλήρωσε άλλα κι έτσι προχώρησα. Η Τήνος ήταν το εύκολο και αγαπημένο κομμάτι για μένα αφού περνώ εδώ τα τελευταία 25 χρόνια λόγω καταγωγής του συντρόφου μου. Με μαγεύει ο τόπος, η θετική του αύρα με εμπνέει και μου δίνει δύναμη για να συνεχίσω να δημιουργώ. Όσο όμως μπορώ να πω ότι τον γνωρίζω αυτό τον υπέροχο τόπο, πάντα βρίσκω άγνωστα στοιχεία. Έτσι διάβασα βιβλία του ιστορικού και συγγραφέα Κώστα Δανούση, που έχει τρυγήσει την ιστορία της. Και πάλι ένιωθα ότι δεν γνώριζα τίποτε. Είναι επικίνδυνο να νομίζεις ότι τα γνωρίζεις όλα. Αυτό το νησί είναι ανεξάντλητο. Έχουν γράψει τόσοι συγγραφείς για το νησί μας και πάλι θα υπάρχει κάτι που δεν έχει διαβαστεί.
2. Τι είναι αυτό που σας ταρακούνησε κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας για τη συγγραφή;
Τα βασανιστήρια, η άγνωστη καθημερινότητα των εκεί Ελλήνων αλλά και των Αλβανών. Δεν ήθελαν όλοι τον Χότζα. Πείνασαν και βασανίστηκαν και οι αντιφρονούντες Αλβανοί. Επίσης με ταρακούνησε η θέση της χώρας μας που αδιαφόρησε το 1946 για την τύχη τους. Δεν περίμενα από τη παράταξη της ΕΡΕ, που η πατρίδα και η θρησκεία είναι το Ευαγγέλιο της, να αδιαφορήσει για τη τύχη των Βορειοηπειρωτών και να τους ξεχάσει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Θα αναφέρω το ιστορικό γεγονός που υπάρχει μέσα στο βιβλίο. Δηλαδή, πώς τον Φλεβάρη του 1945 ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ως μέλος της Διασυμμαχικής Επιτροπής στη Ρώμη, βομβάρδιζε με εκθέσεις την ελληνική κυβέρνηση και ισχυριζόταν ότι «οι ελληνόφωνες της Αλβανίας αποτελούν μια αναλογία μικρά, αποκλείουσα την εθνολογικήν βάσιν των διεκδικήσεών μας». Μάλιστα, στη συνέχεια ανέφερε την ύπαρξη πάρα πολλών Ελλήνων της Αλβανίας που έλεγαν πως μόνο η γλώσσα τους ήταν ελληνική, ότι οι ίδιοι αισθάνονταν γνήσιοι Αλβανοί και δεν επιθυμούσαν με κανέναν τρόπο την ένωση με την Ελλάδα, ενώ ένα αξιόλογο μέρος της ελληνικής μειονότητας εχθρευόταν την ένωση με την Ελλάδα. Το πιο εύκολο λοιπόν, στην ισοπεδωμένη τότε Ελλάδα ήταν να τον πιστέψουμε και να κοιτάξουμε να ορθοποδήσουμε.
3. Τι συμβολίζει το κόκκινο χρώμα για σας;
Όλα τα γεγονότα πλέχτηκαν γύρω από το κόκκινο χρώμα που για μένα δηλώνει πάθος, εκδίκηση, αγώνα, θάνατο, αίμα αλλά έρωτας και ηλιοβασίλεμα στη παραλία του Ρόχαρι της Τήνου. Γύρω από αυτό το φλογερό κόκκινο έζησαν οι δυο οικογένειες μέχρι το τέλος του μυθιστορήματος.
4. Πιστεύετε πώς αν οι συγγραφείς γράφουν βιβλία γύρω από τον ρατσισμό, τον φασισμό κι όλα αυτά που ταλανίζουν τη κοινωνία μας, θα αλλάξει κάτι μέσα μας, στη σκέψη μας;
Ο ρατσισμός, ο φασισμός, η μετανάστευση και άλλα θέματα όπως οι ταξικές και οι κοινωνικές διαφορές, η απώλεια ιδανικών και αξιών δείχνουν έλλειψη ουσιαστικής και κοινωνικής παιδείας. Είναι γνωστό, ότι πάντα σε χρόνια κρίσης, οικονομικής και πνευματικής, τα προβλήματα αναπαράγονται επικίνδυνα. Δεν προλαβαίνουμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να σκάψουμε μέσα μας, να διαβάσουμε. Κάποιοι μας θέλουν έτσι. Να μην έχουμε χρόνο για τίποτε. Μόνο για δουλειά. Γι αυτό άλλωστε αυξάνονται τα όρια ηλικίας αλλά και τα ωράρια. Ούτε να διαβάσουμε ένα βιβλίο, ούτε να δούμε μια ποιοτική ταινία, ούτε να βρεθούμε με φίλους. Είναι τυχαία όλη αυτή η επίθεση των ηλεκτρονικών μέσων; Όχι φυσικά. Πού να υπάρχει λοιπόν ο χρόνος της κριτικής και αυτοκριτικής; Να πάρουμε την ευθύνη που μας αναλογεί;. Έχουμε μάθει να ρίχνουμε το μπαλάκι στους άλλους. Μόνο οι άλλοι φταίνε στην οικογένεια, στο σχολείο, στη γειτονιά, τον δήμο, στο κράτος, στο κόσμο. Έτσι έχει δημιουργηθεί μια κοινωνία βάσει σχεδίου πάντα, που κοιτά μόνο τον εαυτό της. Να μη μιλούμε γιατί γινόμαστε κακοί αν κρίνουμε. Να περιμένουμε τις εκλογές για να αντιδράσουμε. Και τα έχουν στήσει τόσο όμορφα που να βγαίνουν πάλι οι ίδιοι και οι ίδιοι. Και ο πολίτης να νιώθει προδομένος. Και αδιάφορος. Παλιά υπήρχε η αλληλεγγύη. Τώρα; Ο καθένας ζει μέσα στο κουκούλι του. Αυτό πρέπει να σταματήσει. Αν δεν νοιαστούμε εμείς για τη ζωή μας ποιος θα νοιαστεί; Οι συγγραφείς λοιπόν προσπαθούν να βάλουν τον προβληματισμό τους, το λιθαράκι εκείνο που θα το πάρει ο αναγνώστης και θα κτίσει τη νέα κοινωνία για τα παιδιά του. Αυτό μπορούν να κάνουν.
5. Που χωρά η Αμερική στο μυθιστόρημα;
Αμερική για μας τους Έλληνες σημαίνει μετανάστευση. Νησί Έλλις, φάμπρικα, πλύσιμο πιάτων στην Αστόρια και πολλά-πολλά άλλα. Ήταν η μητέρα μου μετανάστρια, πριν γεννηθώ εγώ. Μεγάλωσα με τις πάμπολλες ιστορίες της. Έβαλα λοιπόν στον αντίποδα την μετανάστευση λέγοντας στους αναγνώστες πώς δεν ήμασταν τα καλύτερα παιδιά οι Έλληνες στο εξωτερικό. Εκεί, οι πρωταγωνιστές μου έζησαν τον ρατσισμό στην αποκορύφωση του. Εκεί, ο αναγνώστης θα δει τον Έλληνα που μεγαλούργησε επιχειρηματικά αλλά και τον Έλληνα που μπλέχτηκε με την μαφία και τον υπόκοσμο. Εκεί, για τους Αμερικανούς όλοι ήμασταν οι Βρομοέλληνες. Όλα αυτά πρέπει να τα σκεφτούμε και να αλλάξουμε συμπεριφορές. Υπάρχει ουρανός για όλους. Αρκεί να ελευθερωθούμε πραγματικά και να μην επιτρέπουμε να γινόμαστε έρμαια των όποιων σκοτεινών δυνάμεων που έχουν συμφέροντα από μια τέτοια ταραγμένη κατάσταση. Αν δεν γνωρίζουμε την ιστορία, τα λάθη επαναλαμβάνονται και είναι ό,τι χειρότερο για κάθε λαό, για τον λαό μας στη προκειμένη.
6. Μέσα στο μυθιστόρημα αναφέρετε τα ονόματα του Αβέρωφ, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και του Κωνσταντίνου Καραμανλή σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Ποιος ήταν ο λόγος που τους αναφέρετε ;
Πολύ ωραία ερώτηση. Κατάγομαι από μια οικογένεια με πολιτική άποψη και δράση. Μέσα στο σπίτι μου συζητούσαν για την πολιτική από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Ο αδελφός του πατέρα μου πέρασε τη ζωή του στη διάρκεια της χούντας σε τόπους εξοριών και φυλακών. Ο πατέρας μου ως στρατιωτικός, αποστρατεύτηκε λόγω των ιδεών του. Από μικρή λοιπόν ρωτούσα τους γονείς μου γιατί ευθύνεται ο Αβέρωφ για την Βόρειο Ήπειρο και γιατί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Κανελλόπουλος ευθύνονται για τη μετανάστευση. Μου έλεγαν πάντα πώς ο Αβέρωφ αντί να την διεκδικήσει μετά τον πόλεμο που νικήσαμε, τη χάρισε κυριολεκτικά στην Αλβανία. Δεν μπορούσα να καταλάβω το γιατί με το παιδικό μου νου. Τους δικαιολόγησα ότι επειδή ήταν αντίθετοι με τα πιστεύω αυτών, φυσικό ήταν να μου απαντήσουν έτσι. Αυτό είχε μπει στο υποσυνείδητο αλλά είχε παγώσει για χρόνια. Όταν ήρθε η ώρα να κάνω την έρευνα, διαπίστωσα ότι είχαν δίκιο, το ερεύνησα και το έγραψα. Έτσι έγινε και με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο αλλά και για τον Καραμανλή που εξαιτίας τους άρχισε το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα για να σώσουν υποτίθεται την διαλυμένη Ελλάδα. Κι εδώ ερχόμαστε να επαληθεύσουμε την προφητεία ενός Γερμανού ναζί ότι «μια μέρα όλοι οι λαοί που μας μίσησαν θα δουλέψουν για μια ισχυρή Γερμανία». Έτσι λοιπόν πιστεύω ακράδαντα ότι αυτοί οι πολιτικοί δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Έχουμε μνήμη δυστυχώς χρυσόψαρου στη χώρα μας.
Πρώτα θέλω, να ευχαριστήσω τον Προοδευτικό Σύλλογο Μαρλά-Μαμάδου που με συμπεριέλαβε στις εκδηλώσεις του καλοκαιριού. Είναι ένας σύλλογος, ζωντανό κύτταρο του νησιού, που τόσα χρόνια προσφέρει ουσιαστικά στη προβολή του τόπου. Χάρη των προσπαθειών του συλλόγου, τα χωριά αυτά είναι κόσμημα στην Έξω Μεριά. Είναι αλήθεια και δεν χωρά αμφιβολία πώς όταν οι άνθρωποι είναι ενωμένοι για το καλό του τόπου τους, μόνο θαύματα μπορούν να κάνουν. Γνωρίζουμε ότι η κρίση έχει κόψει κονδύλια από τη Τοπική Αυτοδιοίκηση. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι οι πολίτες σταυρώνουν τα χέρια και δεν δρουν. Υπάρχει η προσωπική εργασία, η διάθεση, η φαντασία και ο προγραμματισμός. Πρέπει να προκαλούν οι ίδιοι οι πολίτες τις λαϊκές συνελεύσεις και να βλέπουν τις προτεραιότητες και τις ανάγκες. Ώστε το ερχόμενο καλοκαίρι να είναι έτοιμοι να δεχτούν τον τουρισμό. Αλλιώς τα προβλήματα θα συσσωρεύονται. Γι αυτό το λόγο δέχτηκα με χαρά και ευγνωμοσύνη τη πρόσκληση. Γιατί όλα αυτά τα βρήκα σ΄ αυτούς τους ανθρώπους. Η θετική τους αύρα, σου δίνει την αισιοδοξία ότι ναι, υπάρχει ακόμη ελπίδα. Δεν μπορώ να παραλείψω όμως την προσφορά των προηγούμενων διοικητικών συμβουλίων που επί θητείας τους έγιναν πολύ όμορφες και ποιοτικές εκδηλώσεις. Είναι διαδοχική η προσφορά λοιπόν σ’ αυτό το σύλλογο, στα μέλη της κοινότητας και είναι παράδειγμα προς μίμηση. Το Καλλιτεχνικό Πάρκο με τα αγάλματα του Χαλεπά, του Σκαλκώτα και του λατόμου που φτιάχτηκε με χρήματα του Συλλόγου στην είσοδο του χωριού, το Μουσείο εργαλείων μαρμάρου, ο ξενώνας, οι εκθέσεις που φιλοξενούν, οι εκδηλώσεις και τα γλέντια που ετοιμάζουν μέχρι τους φανοστάτες που είναι βαμμένοι και καλοδιατηρημένοι και είναι ευθύνη τους, είναι μερικά από τα έργα τους. Και είναι να απορεί κανείς πώς δυο τόσα μικρά χωριά βάζουν τα γυαλιά σε μεγαλύτερα κεφαλοχώρια. Μπορούν να γίνουν περισσότερα και είμαι σίγουρη πώς θα τα καταφέρουν. Είναι μεγάλη μου τιμή λοιπόν και χαρά μου να στηρίξω τον Σύλλογο χωρίς να είναι η εκδήλωση κάτω από καμιά μεγάλη ομπρέλα. Πώς να μη στηρίξω όλη αυτή τη προσπάθεια;
Οι άνθρωποι που με τιμούν και θα μιλήσουν για μένα και το βιβλίο μου είναι ο φίλος, ιστορικός και συγγραφέας Κώστας Δανούσης, καταλυτική η βοήθεια και η παρουσία του. Ο φίλος και συγγραφέας Γιώργος Αλβέρτης που θα έχει όλη τη τεχνική επιμέλεια του οπτικοακουστικού υλικού και θα συντονίσει την όλη παρουσίαση. Η όλη του προσφορά με συγκίνησε και θα σας καταπλήξει. Γνωρίζει πολύ καλά πώς πρέπει να γίνονται οι βιβλιοπαρουσιάσεις ώστε και ο φίλος που θα παραστεί, θα φύγει με την ομορφότερη εικόνα. Και άφησα για το τέλος τη φίλη και ποιήτρια Ελίνα Αφεντάκη που δέχτηκε με χαρά τη πρόσκληση μου και θα διαβάσει αποσπάσματα του βιβλίου
«Γεννήθηκα σ’ έναν οικισμό που ούτε ο χάρτης δεν τον έχει. Τον Μαρλά. Παλιότερα τον λέγανε Μαρουλάδο. Ο πατέρας μου ήταν από κει και η μάνα μου από τον Πύργο. Είναι πολύ παλιό το χωριό. Από τον 17ο αιώνα κρατά, αλλά τα ευρήματα μαρτυρούν ότι κατοικήθηκε από τα αρχαία χρόνια. Υπήρχε πολλή ζωή τότε στο χωριό γιατί δούλευαν οι Μαρλιανοί στο μάρμαρο και στα καράβια. Κοντά στο χωριό υπάρχουν τα λατομεία πράσινου μαρμάρου. Περπατούσαμε όταν ήμασταν παιδιά μέχρι τον Κουμελά και το Μαλλί, όταν ο καιρός το επέτρεπε, για να κολυμπήσουμε στα πράσινα νερά που αντανακλούσαν το χρώμα του μαρμάρου….»
8. Υπάρχει κάτι στο συρτάρι για το μέλλον;
Όταν μπαίνει η λέξη ΤΕΛΟΣ σε ένα μυθιστόρημα, από πίσω συνήθως υπάρχει κάτι άλλο στα σκαριά. Στον δικό μου σκληρό δίσκο υπάρχει ένα ιστορικό μυθιστόρημα που δουλεύεται ακόμη, όχι για την Τήνο αυτή τη φορά. Υπάρχουν ακόμη κάποια ποιήματα και διάφορα άλλα προσχέδια που ακόμη δεν έχουν σχηματοποιηθεί και δεν μπορώ να αποκαλύψω.
9. Και πώς θα μπορούσαμε να κλείσουμε τη συνέντευξη;
Μπορούμε να σπάσουμε τις αλυσίδες; Μπορούμε να πούμε «δεν φοβάμαι και είμαι λεύτερος»; Δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο. Θέλει πολλή εσωτερική δουλειά. Είμαι σίγουρη πώς αν το προσπαθήσουμε όλοι μας, το φως του ήλιου θα σβήσει τον ρατσισμό και τον φασισμό από τον κόσμο. Θα υπάρχει αγάπη και όχι μίσος ή φόβο που μας μπολιάζουν οι δεσμώτες.
Βιογραφικό σημείωμα
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1963 και μεγάλωσε στη Κατερίνη όπου τελείωσε τις λυκειακές της σπουδές. Το 1986 προσλήφθηκε στον ΟΤΕ όπου εργάστηκε για 29 χρόνια. Ξεκίνησε να πειραματίζεται με τη συγγραφή από πολύ νεαρή ηλικία.Μια επιστολή του δασκάλου της, Ποιητή και πρεσβευτή της Ουνέσκο, Γιάννη Κουτσοχέρα, από το Παρίσι, της έδωσε τη δύναμη να προχωρήσει. Υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Πολιτιστική Έκφραση» του Πολιτιστικού κέντρου ΟΤΕ Αττικής μέχρι τον Ιούνη 2002. Συνεργάστηκε με πολιτιστικά έντυπα της Αθήνας. Τον Αύγουστο του 2002, κουρασμένη από τη πολύβουη και αγχωμένη Αθήνα μετακόμισε με την οικογένεια της στη Κατερίνη. Είναι παντρεμένη με τον Γιάννη Σαμοθράκη από τη Τήνο και έχει δυο παιδιά την Ειρήνη 22 χρονών και το Ζαχαρία 11 χρονών. Έχουν δημοσιευτεί άρθρα της σε πολλές έντυπες εφημερίδες του νομού Πιερίας με πολιτιστικά θέματα. Σήμερα αρθρογραφεί στην ηλεκτρονική ενημερωτική ιστοσελίδα e-pieria και είναι ανταποκρίτρια Πιερίας και Τήνου, του κοινωνικού δικτύου για βιβλία Bookia. Μέλος της Παγκόσμιας Ένωσης Ποιητών. Ιδρυτικό μέλος και μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Συγγραφέων Πιερίας. Έχει βραβευτεί από τον Δήμο Κατερίνης και την Παναιτωλοακαρνανική Συνομοσπονδία για τη προσφορά της στα Γράμματα «Χωρίς ταυτότητα» Ποίηση 1988 ιδιωτική συλλογή εξαντλημένο «Ιριδίσματα» Ποίηση 1990 εκδόσεις Γκοβόστη εξαντλημένο «Ηώ» 1992 Ποίηση εκδόσεις Γκοβόστη. Σ’ αυτή τη συλλογή υπάρχουν ασπρόμαυρες φωτογραφίες του φωτογράφου Σωκράτη Μαθιά. «Το ταξίδι του Έρωτα από τον Όλυμπο στου Αιγαίου τα κύματα» Ποίηση 2008 από την Εκδοτική Όλυμπος. «Καθρέφτης ψυχής» από τις εκδόσεις Άνεμος 2011. με φωτογραφίες της συγγραφέως και φωτογράφου Τέσσυς Μπάιλα. Μεταφράστηκαν ποιήματα της στο ιταλικό πολιτιστικό έντυπο I Paesaggi Dell' Anima των εκδόσεων Edizioni Universum “Ζωή σε θαλασσοσταλιές” 2014 εκδόσεις Έναστρον Ηλεκτρονικό βιβλίο “Ο Ασυμβίβαστος: Πάνος Μεϊντάνης-Γέρο-Ανένδοτος” Βιογραφία 2015
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου