Το ότι εβδομηντατόσα χρόνια μετά, πρέπει να εξηγήσεις εξ αρχής τι σημαίνει φασισμός, δεν το λες και μεγάλη πρόοδο. Ένα μίγμα αμορφωσιάς, απόγνωσης και καφρίλας έχει καθηλώσει ένα αδικαιολόγητα ευμεγέθες κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας στην ευκολία των παράλογων επιχειρημάτων. Των βολικών γενικεύσεων. Των ασυνείδητων επιλογών.
Μεθαύριο είναι 28η Οκτωβρίου και λέω να σε πάω μία βόλτα. Έρχεσαι;
Στο κέντρο του Βερολίνου, υπάρχει μία μεγάλη έκταση που μετά το τέλος του πολέμου, παρέμεινε γιαπί. Βλέπεις, σε ετούτο το σημείο υψώνονταν κάποτες τα κτήρια της Γκεστάπο και των Ες Ες. Ακριβώς εδώ βρισκόταν το διοικητικό κέντρο του Χίτλερ και των συνεργατών του. Οι βομβαρδισμοί των συμμάχων ισοπέδωσαν το μέρος, που εν συνεχεία υπάχθηκε στο Δυτικό Βερολίνο και σχεδόν γιαπί παραμένει μέχρι τις μέρες μας.
Σα να μην του έφθαναν οι ήδη βεβαρυμένες ιστορικές του φορτίσεις, μερικά χρόνια αργότερα, πέρασε από δίπλα του και το τείχος, που έχτισαν οι Σοβιετικοί για να περιφράξουν τον παραλογισμό τους. Πίσω από το τείχος, παραμένουν θλιμμένα κάποια από τα κτήρια του ανατολικού ολοκληρωτισμού, σε μία πόλη με πολλαπλές ταυτότητες και σύνθετα ιστορικά συμπλέγματα.
Περπατώντας εντός της έκτασης και κατά μήκος του τείχους (που σε αυτό του το τμήμα, έχει παραμείνει σχεδόν ανέπαφο, ως ιστορικό τεκμήριο μνήμης και αναστοχασμού), συναντάς κάτω από ειδικές μεταλλικές κατασκευές, τα υπόγεια των κυβερνητικών κτηρίων των Ναζί.
Καλωσήρθατε στην "τοπογραφία του τρόμου". Πιαστείτε όλοι από το χέρι και ας κάμουμε μία σύντομη αναδρομή στην αδυσώπητη και αναπόδραστη αλήθεια της φασιστικής βίας.
Στο μέσον της έκτασης, οι Γερμανοί έχουν φτιάξει πολύ προσφάτως ένα λιτό μουσείο από μέταλλο και γυαλί, για να στεγάσουν το δύσκολο και ενοχικό θέμα του Ναζισμού. Μέσα από μία σειρά φωτογραφικών ντοκουμέντων και σύντομων κειμένων, επιστρέφουν σε μία από τις πλέον καταίσχυντες στιγμές της πανανθρώπινης ιστορίας: την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και την πραγμάτωση της φασιστικής ιδεολογίας.
Την ιστορία την ξεύρεις καλά. Όλα ξεκίνησαν μέσα στο χάος και την οικονομική δυσπραγία που επέβαλαν οι δυτικοί στην ηττημένη Γερμανία μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Η υψηλή ανεργία, η ανέχεια και η απόγνωση των λαϊκών τάξεων αποτέλεσε το πρόσφορο έδαφος για την ανάδειξη του Χίτλερ και την ευρεία υποστήριξη των επιχειρημάτων του: μειονότητες όπως οι Εβραίοι μάς κατατρώνε τον πλούτο, η ανωτερότητα της φυλής μας αποδεικνύεται από τη λαμπρή ιστορία μας, όλοι οι υπόλοιποι λαοί είναι φυλετικά κατώτεροι και άρα θα πρέπει να παταχθούν, οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι και αναποτελεσματικοί, η βία κατά πάντων είναι δικαιολογημένη όταν ενδύεται το μανδύα του εθνικού συμφέροντος, χρησιμοποιούμε τη δημοκρατία για να επιβάλουμε τον ολοκληρωτισμό.
Και κάπως έτσι ξεκίνησαν τα πρώτα ξεσπάσματα βίας. Κατά των "προφανών" εχθρών του λαού: των ξένων. Στην πάνω φωτογραφία, δεν σου κάμει τόσο εντύπωση το πλήθος των όσων συγκεντρώθηκαν για να χαζέψουν το σπάσιμο και την καταστροφή ενός εβραϊκού μαγαζιού. Σου κάμουν μεγαλύτερη εντύπωση, οι χαρούμενες, γελαστές φάτσες των ανθρώπων που γύρισαν να κοιτάξουν το φωτογραφικό φακό, ενόσω εκτυλισσόταν δίπλα τους μία πράξη απροκάλυπτης βίας.
Το ίδιο και στις επόμενες φωτογραφίες. Οι Ναζιστές έχουν καταλάβει την εξουσία και προχωρούν σε εκδιώξεις ή συλλήψεις Εβραίων και κατασχέσεις περιουσιών. Πίσω από το σκοινί, το φιλοθεάμων πλήθος παρακολουθεί και δεν λείπουν τα χαμόγελα.
Ντυμένες με τα καλά τους παλτουδάκια και τα καπέλα τους, οι Εβραίες εγκαταλείπουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους, χωρίς να καλογνωρίζουν τι σχέδια έχει στο νοσηρό μυαλό του το νέο καθεστώς, για την περίπτωσή τους. Αστές της εποχής, αξιοπρεπείς στην εμφάνιση και σίγουρα θορυβημένες, έχουν βρεθεί ξαφνικά στο επίκεντρο μίας λαϊκής αρένας που στήθηκε για να τις δει να εξευτελίζονται.
Ηλικιωμένες κυρίες εν σειρά οδηγούνται στο άγνωστο. Εξιλαστήρια θύματα ενός λαού που διψάει για αίμα και αντεκδίκηση.
Οι Ναζί προχωρούν σε παραδειγματικές κατασχέσεις και συστηματικούς εκφοβισμούς. Πρόσεξε και πάλι το πλήθος που παρακολουθεί.
Με τα χαρτιά τους στο χέρι, σε μεγάλες ουρές, περιμένουν να ιδούν τι θα απογίνουν. Βλέπεις στα πρόσωπά τους την κούραση, κάποιο φόβο, ίσως και περιέργεια. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί που θα οδηγήσει το τρενάκι του φασισμού. Ξεκινάει έτσι απλά: από μερικές προσαγωγές, μερικές μικρές νίκες που ικανοποιούν και ανακουφίζουν το λαϊκό αίσθημα. Εν συνεχεία, κλιμακώνει τις δράσεις του, ξεδιπλώνει τα πλοκάμια του και στραγγαλίζει τις ελευθερίες. Στο τέλος, κατατρώγει τα σωθικά όλων όσων έρχονται σε επαφή μαζί του και διασπείρει το μίσος και τον τρόμο. Καταλήγει πάντοτε στην καταστροφή. Έτσι ακριβώς. Και τόσο προβλέψιμα.
Δες προσεκτικά τους ανθρώπους που κάθονται και περιμένουν με την καρτέλα περασμένη στο στήθος τους. Κοίταξέ τους πολύ προσεκτικά. Και ύστερα δες αυτό το παιδί.
Είναι μέρος μίας μεγαλύτερης φωτογραφίας που έχει ως θέμα την εκκένωση μίας συνοικίας Εβραίων. Αλλά έκαμα ζουμ. Και στάθηκα στο βλέμμα του και στην ανάταση των χεριών του. Από πίσω το όπλο του γερμανού στρατιώτη και μπροστά το παιδί. Αυτός είναι ο φασισμός και δεν έχει κανείς ούτε ένα ελαφρυντικό.
Έπειτα εστίασα σε αυτό το ειρωνικό χαμόγελο. Του στρατιώτη που παρακολουθεί με προφανή ικανοποίηση, τον εξευτελισμό ενός ανθρώπου.
Το επόμενο στάδιο είναι η διαπόμπευση. Των όσων δεν εκπληρώνουν τα κριτήρια. Όσων δεν ταιριάζουν στο προκρούστειο κρεβάτι του φαντασιακού ιδεότυπου.
Και η περιφορά τους μπροστά από τα αδηφάγο και αποκτηνωμένο πλήθος. Που συγκαλύπτει την ατομική του ευθύνη μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο.
Σφίχτηκε η καρδιά μου, ένιωσα αηδία. Διέκοψα για λίγο την ανάγνωση των φωτογραφιών και κατέφυγα στο εσωτερικό αίθριο του μουσείου για να πάρω μία ανάσα.
Κοίταξα κάτω τα βότσαλα. Ψιλόβρεχε έξω, έχουν αρχίσει και τα κρύα. Υγρές και γκρίζες οι πέτρες δεν αφήνουν να φυτρώσει τίποτα σε ετούτο εδώ το μέρος.
Επέστρεψα στην έκθεση. Χάζεψα μερικές φωτογραφίες με στελέχη της Γκεστάπο να ποζάρουν γελαστά στη γερμανική ύπαιθρο. Διάβασα με προσοχή τις λεζάντες, τα ονόματα, τα κατορθώματα του καθενός. Άλλος κατέκαψε ανθρώπους, άλλος οδήγησε εκατοντάδες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, άλλος συμμετείχε σε δολοφονικές επιθέσεις κατά αμάχων.
Αναρωτήθηκα πώς έφθασαν σε αυτές τις θέσεις όλοι αυτοί. Κάποιος τους ψήφισε κάποιος τους ανέδειξε, κάποιος παρέλειψε να τους εγκαλέσει όταν άρχιζαν να εκφράζουν δημοσίως τον παραληρηματικό λόγο τους.
Ύστερα μελέτησα την ενότητα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όχι, δεν υπάρχει κάτι που δεν ήξευρα ή που δεν φανταζόμουν. Έχω άλλωστε επισκεφθεί το Νταχάου (το σχετικό ποστ,
εδώ) και ποτέ δεν θα το ξεχάσω όσο ζω. Εντούτοις, κάθε φορά, τη νιώθω τη γροθιά στο στομάχι.
Ο πατέρας μου που τον έχει ζήσει τον πόλεμο, μου έχει πει ότι κατά τη διάρκεια της κατοχής δεν είχαν ιδέα περί στρατοπέδων συγκέντρωσης. Δεν ήξευραν ούτε που οδηγούνταν όλοι όσοι συλλαμβάνονταν, ούτε βεβαίως γνώριζαν περί των φρικαλέων πειραμάτων, των βασανιστηρίων και των φούρνων. Όταν τελείωσε ο πόλεμος και γύρισαν γιομάτοι αγωνία οι όσοι επέζησαν από το Άουσβιτς και το Νταχάου, τότε μόνο αντιλήφθηκε ο κόσμος το μέγεθος του εγκλήματος. Τη συμφορά που προκάλεσε το μίσος.
Αυτός ο χάρτης δείχνει από που μεταφέρονταν συλληφθέντες προς το Άουσβιτς. Ναι, και από την Ελλάδα. Από τη Θεσσαλονίκη, τη Ρόδο, την Αθήνα, την Κέρκυρα και τα Γιάννενα.
Στην Ελλάδα, αφιερώνεται και μία πολύ ενδιαφέρουσα ενότητα. Που περιλαμβάνει φωτογραφίες από τις θηριωδίες στα ελληνικά χωριά, από την πείνα κατά τη διάρκεια της κατοχής και από τον ηρωικό -ναι, ηρωικό- τρόπο που απέκρουσε η χώρα μας το φασισμό.
Ένας ολόκληρος τοίχος καλύπτεται με καρτέλες των εργαζόμενων στα Ες Ες και τη Γκεστάπο. Πολύχρωμες χαρτονένιες καρτέλες. Θα μπορούσε να είναι και ένα εικαστικό αποτέλεσμα, μία σύνθεση ενός μοντέρνου καλλιτέχνη. Αλλά είναι απλώς τα φαντάσματα που στοιχειώνουν ετούτο εδώ το μέρος.
Δυο-τρία πράγματα θέλω να σου δείξω ακόμη και θα σε αφήσω. Το πρώτο είναι αυτές οι φυσιογνωμίες. Είναι γυναίκες δεσμοφύλακες και νοσοκόμες που υπηρέτησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παρατήρησε τη σκληρότητα και την απανθρωπιά στα βλέμματά τους. Από ένα σημείο και μετά, εάν αφήσεις να σε καταλάβει το μίσος, η όποια ηθική σου υπόσταση ακυρώνεται. Ένα κτήνος γίνεσαι.
Επίσης να σου δείξω αυτή τη φωτογραφία από τις δίκες που ακολούθησαν μετά το τέλος του πολέμου. Οι θαρραλέοι παλικαράδες κρύβουν τώρα τα πρόσωπά τους από το φωτογραφικό φακό. Αλλά δεν πειράζει. Έτσι κι αλλιώς καταλαβαίνεις για τι ανθρωπάρια πρόκειται.
Και κάτι ακόμα που θα βρεις πολύ ενδιαφέρον. Σε αυτό το πλήθος όλοι χαιρετούν ναζιστικά.
Όλοι εκτός από έναν.
Και ίσως αυτός ο ένας, να σώζει κάπως τα προσχήματα για τους Γερμανούς που δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν συνειδησιακά αυτή τη δυσβάσταχτη ιστορική ενοχή. Άλλοι είναι σε φάση άρνησης, άλλοι σε φάση αδιαφορίας, άλλοι ειλικρινώς ντρέπονται για τους μπαμπάδες ή τους παππούδες τους που συμμετείχαν σε αυτό το έγκλημα.
Για το τέλος, σου άφησα ετούτη τη φωτογραφία. Ένα ζευγάρι σε μία τρυφερή, ανθρώπινη στιγμή. Από πάνω του, τα σημαιάκια με τον αγκυλωτό σταυρό. Θα σου την αφήσω ασχολίαστη.
Ο βαρύς φθινοπωρινός ουρανός σκέπασε με θλίψη την πόλη. Βγήκα από το μουσείο συντετριμμένος. Αλλά εξαιρετικά σίγουρος. Ότι η ιστορική μνήμη είναι βαρύ καθήκον των λαών. Και ότι η υπευθυνότητα, η λογική και η ευθυκρισία δεν είναι καθόλου δεδομένες. Δυστυχώς, καθόλου δεδομένες.
Εάν είναι να υψώσεις στο μπαλκόνι σου τη σημαία μεθαύριο, ας ξεύρεις τουλάχιστον γιατί το κάμεις. Και ας το κάμεις για τους σωστούς λόγους.
Οπερα μπούφα είναι πλέον η επικοινωνιακή διαχείριση της ελληνικήςτραγωδίας.